استاد سید رحیم توکل از اعضای محترم مجلس خبرگان و از اساتید حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه نشست دوره ای اساتید، به موضوع «برخی از عوامل بازدارنده از گناه» پرداخت.

/270/260/20/

این استاد درس خارج حوزه در ابتدای گفتگو خاطرنشان کرد: از امیرالمؤمنین علیه السلام در روایت است: «الذُّنوبُ الدّاءُ، و الدَّواءُ الاستغِفارُ، و الشِّفاءُ أن لا تَعودَ» در گناه دردی است که درمان این درد، استغفار است؛ و شفاء، زمانی حاصل می شود که انسان به گناه دیگر برگشت نکند.

استاد توکل افزود: از جمله علل اقدام به گناه، غفلت، و ضعف یا نبود اعتقادات است. برای آنکه انسان بتواند خود را از گناه نگاه بدارد، عامل قوی بازدارنده می خواهد که در قبال جلوه های گناه، او را محکم نگاه بدارد. آن عامل بازدارنده، همان اعتقادات انسان است که انسان برای فردای بعد از مرگ، اعتقاداتی در جان او رسوخ پیدا کرده باشد. اعتقاد ما بر این است که خدای عالم بر اعمال ما ناظر است. نظارت حق تعالی هم «نظارت شهودی»، و هم «نظارت قیّومی» و هم «نظارت احاطه ای» است.

این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: در باب «نظارت شهودی» باید گفت همه ما در محضر خدای عالم هستیم و خدای عالم بر اعمال ما ناظر و شاهد است. در آیه 6 از سوره مجادله می خوانیم: «يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا ۚ أَحْصَاهُ اللَّهُ وَنَسُوهُ ۚ وَاللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ» در روزی که خدا همه آنان را برمی انگیزد، آن گاه به اعمالی که انجام داده اند، آگاهشان می کند، اعمالی که خدا حساب همه آنها را برشمرده است در حالی که [آنان] آن را فراموش کرده اند، و خدا بر هر چیز گواه است.

وی افزود: اعمال ما در یک قالب کلی دو گونه است؛ گاهی اعمال ما جوارحی است؛ یعنی آنچه از اعضا و جوارح ما صادر است؛ و گاهی اعمال ما جوانحی است؛ یعنی آنچه از دل ما صادر است. چه اعمال جوارحی باشد و چه جوانحی باشد، تمام در محضر خدا است و خدای عالم ناظر و شاهد بر اعمال ما است. به این نظارت، «نظارت شهودی» می گویند؛ زیرا همه اعمال ما در حضور خداست و خدا شاهد بر اعمال ما است. در سوره توبه می بینیم که یک آیه، دو بار بیان شده است. از جمله در آیه 105 می خوانیم: «وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ» و بگو: عمل کنید یقیناً خدا و پیامبرش و مؤمنان اعمال شما را می بینند.

استاد سید رحیم توکل خاطرنشان کرد: به صراحت همین آیه، عالم هم محضر خدا و هم محضر پیامبر خدا و هم محضر ائمه طاهرین علیهم السلام است. در «فسیری الله عملکم» «عمل» مصدر است و به «کم» اضافه شد و اضافه مصدر است؛ و مصدر مضاف، افاده عام دارد؛ یعنی تمام اعمالتان، چه اعمال ظاهری و چه جوارحی باشد؛ و یا اعمال باطنی و قلبی باشد. به عبارت دیگر، تعبیر «فسیری الله» دارد؛ یعنی خداوند تمام اعمال شما را می بیند.

این استاد درس خارج حوزه علمیه در ادامه بیان کرد: نوع دیگر نظارت الهی، «نظارت احاطه ای» است. در آیه 12 از سوره مبارکه طلاق، آنجا که بحث علت خلقت عالم تکوین را بیان می کند، می فرماید: «ٱللَّهُ ٱلَّذِي خَلَقَ سَبۡعَ سَمَٰوَٰتࣲ وَمِنَ ٱلۡأَرۡضِ مِثۡلَهُنَّۖ يَتَنَزَّلُ ٱلۡأَمۡرُ بَيۡنَهُنَّ لِتَعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءࣲ قَدِيرࣱ وَأَنَّ ٱللَّهَ قَدۡ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عِلۡمَۢا» (12) خدايى كه هفت آسمان و از زمين هم مثل آن را بيافريد و امر او در بين آنها پيوسته نازل مى‌شود تا معلوم گردد كه خدا بر هر چيزى توانا است و اينكه خداى تعالى به هر چيزى احاطه علمى دارد. خدا به هر چیزی احاطه علمی دارد؛ هم به ظآهر ما احاطه علمی دارد؛ و هم به باطن ما؛ به این نظارت می گوییم «نظارت احاطه ای».

استاد سید رحیم توکل در ادامه بیان کرد: نوع دیگر نظارت، «نظارت قیومی» است. در آیت الکرسی می خوانیم «الله لا إله الّا هو الحیّ القیّوم». مراد از «قیّوم» این است که خدای عالم با اراده ای این عالم وجود را آفریده است. از این رو اراده الهیه علت محدثه و علت ایجاد کننده است؛ وقتی عالم به اراده خدا ایجاد شد، خدای عالم به این عالم توجه دارد؛ و با توجه خدا این عالم دارای بقا است؛ با اراده ایجاد عالم کرده است؛ و با توجه، عالم را دارای بقاء کرده است. اگر خدای عالم آنی از عالم وجود، توجه را بردارد، عالم محو و نابود است. پس به اراده ای، عالم ایجاد شد و با توجه دارای بقا شد و با یک عدم توجه، عالم محو و نابود است؛ به این حالت می گویند، «حالت قیومی». همه ما حالت قیومی را داریم؛ منتهی نسبت به صورت های ذهنی خودمان.  می توانیم یک شیء را در ذهنمان ایجاد کنیم؛ و تا زمانی که در ذهن، به آن توجه داریم، آن شیء، باقی است؛ و تا زمانی که توجه از آن برداشیم، آن صورت، محو می شود. ذهن، بر صور ذهنی ما قیوم است؛ و خدای عالم، بر این عالم وجود، قیوم است. تمام ظاهر ما و تمام باطن ما در حیطه قیومیت خدای عالم است؛ و از این رو همه ما در محضر خدا هستیم.  خدای متعال فرمود: «ألم یعلم بأنّ الله یری» آیا انسان نمی داند که خدای عالم او را می بیند و تمام اعمال ظاهر و باطنش در محضر خدای عالم است؟ اگر انسان همین نکته را درک کند و اگر این اعتقادات به جان کسی راه پیدا کند، یک عامل بسیار قوی است که در جلوه های گناه، بتواند محکم بایستد و اسیر شهوت های گناه نشود؛ از این رو اگر انسانی باشد که تا به حال از او گناه صادر شده باشد، آن لحظه گناه را به یاد بیاورد و درک کند که خدای عالم و پیامبر و ائمه در دیده های او نبودند. حساب و کتاب به یاد او نبود؛ اینها که کنار رفت، گناه جلوه دارد؛ جلوه جاذبه دارد؛ چاذبه جذب می کند و انسان به گناه می افتد.

وی افزود: فرزند لقمان حکیم از پدر پرسید چه کند تا سعادت دنیوی و اخروی نصیب او گردد؛ لقمان گفت: پسرم اگر این را می خواهی، دو چیز را فراموش نکن؛ اول خدا و بعد، مرگ. بدان خدا بر اعمالت ناظر است؛ و فردای بعد از مرگ، آن که بر کارهای تو ناظر بود، بر کارهایت حکم می کند. اگر این اعتقاد بر انسان جا بیفتد، عامل بسیار محکمی است بر طرد و رد گناه.

این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: یکی دیگر از عوامل بازدارنده نسبت به ارتکاب گناه، درک نظارت فرشتگان است. بدانیم که ملائکه ای به عنوان کاتبان اعمال هستند؛ در روایتی است دو ملائکه عهده دار کتابت اعمال انسان است. صاحب الیمین یکتب الحسنات و صاحب الشمال یکتب السیئات. ملک دست راست، اعمال مثبت ما را کتابت می کند؛ و ملک دست چپ اعمال منفی ما را کتابت می کند. در روایتی دیگر داریم پنج ملائکه کاتبان اعمال انسان هستند؛ دو فرشته، ملائکه اللیل و دو فرشته، ملائکه النهار. آنکه ملائکه لیل است، اعمال شبانه ما را کتابت می کند؛ و ملائکه نهار، اعمال روزانه ما را کتابت می کند که ما در طی روز چه کار می کنیم. آنها شیفت به شیفت عوض می شوند. اما ملکی است که آنی از ما جدا نیست و علی الدوام بر ما نگاه می کند. آنچنان بر ما نظارت دارد که اگر انسان ایستاده یا نشسته باشد، راست و چپ او قرار می گیرد و نظارت می کند؛ اگر انسان، در حال حرکت باشد، جلو و بر سر او می ایستند. اگر انسان در حال خواب باشد، پایین و بالای سر او می ایستند. آنها دست به قلم، کمترین حرکت ما را یادداشت می کنند. نگاهشان دقیق و نافذ است و هم نگاه به ظاهر (بعد فعلی) و هم نگاه به باطن اعمال ما (بعد فاعلی) دارند.

وی افزود: در توضیح بعد فعلی و بعد فاعلی مثال می زنم بر اینکه ظاهر اعمال ما بیان آیات و روایات است؛ که عمل حسن است و حسن فعلی دارد؛ اگر هدف از بیان، لله باشد، حسن فاعلی نیز خواهد داشت و فرشته یمین آن را خواهد نگاشت؛ و الا اگر نیت از انجام آن فعل حسن، امر گناه باشد، فرشته شمال خواهد نگاشت. آنها هم نگاه به ظاهر و هم نگاه به باطن اعمال ما دارند؛ یعنی هم بعد فعلی و هم بعد فاعلی اعمال ما را می بینند. اینها آن کتابتی را که بنا است فردای قیامت در محضر خدا ارائه بدهند را می نگارند؛ همان نامه اعمال ما که فردای قیامت به دست ما خواهند داد. در سوره کهف، آیه 49 تعبیر بسیار عجیبی آمده است که انصافا جای دقت است « وَ وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمينَ مُشْفِقينَ مِمَّا فيهِ وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً إِلاَّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً» (49) در سوره اسراء هم آمده «اقرا کتابک» وقتی انسان کتاب را می خواند و اوضاع را می بیند «و تری المجرمین مشفقین» لرزه به جان گنهکار می افتد «یقول یا ویلتنا ما لهذا الکتاب».