استاد مرتضی کریم پور از اساتید حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به موضوع «فضیلت و آثار دعا از دیدگاه روایات» پرداخت.

/270/260/20/

این استاد حوزه علمیه قم در ابتدای گفتگو خاطرنشان کرد: این فصل دربردارنده چندین مورد از اثرات سودمند دعا است.

1. دعا، محبوب ‌ترین اعمال در نزد خداوند

در روایت است که امام صادق علیه‌ السلام به نقل از پدر بزرگوارش فرمود که علی علیه ‌السلام فرمود: «محبوب ‌ترین اعمال نزد خداوند سبحان در روی زمین‌، دعا و برترین عبادت، عفت و پاکدامنی است.»

2. دعا، مانع وقوع امور مقدر و غیر مقدر

عمر بن یزید نقل می ‌کند حضرت امام کاظم علیه ‌السلام ‌فرمود: «به‌ راستی‌که دعا از وقوع اموری که تقدیر شده و یا نشده جلوگیری می‌ کند.» وی می ‌گوید: عرض کردم: فدایت شوم، امور مقدّر معلوم است، مقصود از امور غیر مقدر چیست؟ فرمود: «خداوند جلوگیری می‌ کند تا اینکه مقدّر نشود.»

3. دعا‌، برگردانندۀ قضای مبرم الهی

على بن عقبه از امام صادق علیه‌ السلام نقل کرده است: «به ‌راستی ‌که دعا، قضا واردۀ حتمی و مبرم را حتی بعد از اینکه قطعی شده باشد‌، برمی ‌گرداند، پس بسیار دعا کن؛ زیرا دعا کلید تمام رحمت ‌ها‌ و سبب کامیابی و برآورده شدن تمام خواسته‌ هاست‌ و جز با دعا کردن نمی‌ توان به آنچه نزد خداوند است؛ نائل گردید. بی ‌تردید هیچ دری نیست که بسیار کوبیده شود؛ مگر اینکه به ‌زودی به روی کوبنده‌ اش گشوده می ‌شود.

استاد کریم پور در ادامه بیان کرد: دعا چه نقشی در تغییر قضا و قدر الهی دارد؟ اگر تقدیرات هر ساله ما در شب ‌های قدر رقم می ‌خورد، دل سپردن به دعاها برای ترسیم آینده ‌ای بهتر‌، چه معنایی دارد؟ در پاسخ باید گفت «قضا و قدر»‌، «جبر و اختیار» و «تقدیر و سرنوشت» از موضوعات جدی و مورد سؤال همگان به‌ ویژه افراد تحصیل‌ کرده و نسل جوان است که در عرصه‌ های مختلف زندگی و هنگامه‌ های درد و رنج و ناکامی و شکست، بیش‌ از پیش در پندار و گفتار انسان مطرح می ‌شود و در پاره ‌ای موارد، افراد را به لغزشگاه‌ های جبر و یک سونگری به پدیده‌ های هستی سوق می ‌دهد. این برداشت‌ ها از موضوع قضا و قدر سبب شده آنان به ‌طور مطلق، انسان را مجبور و بی‌ اراده در صحنه ‌های تصمیم گیری بپندارند. اینان بر این باورند که عاقبت انسان‌ ها در «لوح محفوظ» و «علم الهی» ترسیم شده است و هرسال در «شب‌ های قدر» تقدیرات ما رقم می ‌خورد و جلوه‌ های زندگی ما از نظر فرهنگی، خانوادگی، اقتصادی، عبادی و معنوی به‌ طور دقیق مشخص می‌ شود‌؛ از این ‌رو جای «تغییر»، «تبدیل» یا «تکمیل» وجود ندارد تا با این امید، لب به زمزمه گشاییم و دست به دعا بلند کنیم و «تقدیر» خود را «تغییر» دهیم!

وی افزود: اشاره به نکاتی ناب و بنیادین به ‌عنوان مقدمه ‌های پاسخ‌، نقش پررنگی در روشنگری مفاهیم و معارف دینی دارد: نخست آنکه «قضا و قدر» یا «تقدیر و سرنوشت» معنای شایع و مطرحی در جامعه ندارد تا با آن چنین برداشت‌هایی نماییم‌ بلکه «قضا» به معنای حکم‌، امضاء و فیصله دادن است (کتاب العین، ج ۲۰، ص ۱۸۵، لسان العرب، ج ۱۵، ص ۱۸۹، مجمع البحرین، ج ۱، ص ۳4۲.)؛ از این‌ رو به حاکم شرع‌، قاضی می‌ گویند؛‌ زیرا او حکم می ‌کند و با امضای خود‌، اختلاف را پایان می ‌دهد. همان ‌گونه که در قرآن می‌ فرماید: «وَ قَضَینا إِلى‌ بَنِی إِسْرائِیلَ»؛ و حکم نمودیم دربار‌ۀ بنی اسراییل و یا می ‌فرماید: «فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ»؛ هر حکمی می ‌خواهی، بکن که تو حکمرانی. و «قدر» به معنای سهم و سنجش‌، مقدار و اندازه است‌، همان‌گونه که «لیلة القدر» را شب قدر و اندازه گویند و قرآن دربارۀ زمین می ‌فرماید: «وَ بَارَكَ فِیهَا و َقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا» در زمین برکت پدید آورد و مواد خوراکی آن را اندازه ‌گیری کرد. پس در یک نگاه درمی‌یابیم که معنای قضا و قدر‌، جبر حتمیت یا بی‌ارادگی نیست‌ بلکه به مفهوم «حکم» و «اندازه» است‌.

استاد کریم پور در ادامه بیان کرد: دومین نکته روشنگر و کلیدی آن است که همیشه و در هر حال، چندین عامل بنیادین در شرایط عمومی تکالیف الهی بر بندگان تأثیر دارد؛ همانند عقل، بلوغ، اراده‌، انتخاب و اختیار. آنگاه ‌که بزرگترین عمل عبادی یا عظیم‌ترین خدمت اجتماعی با نبود یکی از این شرایط پدید آید‌، کمترین ارزشی نخواهد داشت زیرا رکنی از ارکان که عمل انسان بر آن استوار است از دست رفته است!

وی اضافه نمود: نکتۀ دیگر آن است که «دل‌ بستگی‌ های دینی» و «باور‌های آسمانی» که نام «ایمان» به خود گرفته است، هرگز در بیان ظاهری یا افعال فیزیکی خلاصه نمی ‌شود؛ بلکه نیاز به پیوندی درونی با آموزه‌ های الهی دارد که به آن «اعتقاد» می‌ گویند؛ یعنی «قلب و عقل باید با اعمال عبادی و معرفتی گره بخورند» و این گره با جبر و زور و بخشنامه و دستور حاصل نمی ‌شود؛ بلکه شناخت، معرفت، اراده و انتخاب می ‌طلبد تا هر چه بیشتر رنگ ملکوتی و ابدی به خود گیرد.

این استاد حوزه علمیه قم تأکید کرد: با توجه به این سه اصل اساسی‌، درمی‌ یابیم که «علم الهی» نسبت به حال و آیند‌ۀ ما‌، با «فعل الهی» در مورد جبر و بی‌ ارادگی ما‌، متفاوت است. اگر خدا می‌ داند که ما امروز و فردا چه می‌ کنیم و فردا و فرداها چگونه می ‌شویم‌، تنها به خاطر «علم» و «دانش» خداوند است که گاه این دانش در «لوح محفوظ» یا «شب قدر» نسبت به ‌آیندۀ ما تجلی پیدا می ‌کند؛ اما این رخداد با «فعل» و «کنش و واکنش» پروردگار تفاوتی بنیادین دارد‌.

وی افزود: این بینش از آن رو است که علم خداوند چنان آینه ‌ای تمام‌نماست که یکایک افعال بندگان اعم از خیر و شر یا سعادت و شقاوت، در آن نمایان است‌ اما اعمالی که با اراده، انتخاب و اختیار خود انجام می ‌دهیم، با قید شناخت اراده و اختیار است. چنان‌ که در شب‌ های قدر ترسیم، تدوین و تصویب زندگی یک سال آیندۀ انسان رخ می‌ دهد و این معنای ناب و شفاف قضا و قدر الهی است؛ یعنی حکم و اندازۀ خداوند برای زندگی انسان بر اساس مجموعۀ پندار و اعمال ارادی و خودآگاه افراد است[anaram1] .

استاد کریم پور خاطرنشان کرد: بی ‌گمان اگر قضا و قدر به معنای جبر و بی‌ارادگی انسان تعبیر شود، هرگز اوامر و نواهی الهی مفهومی ارزشمند نخواهد داشت‌؛ زیرا امتثال و اطاعت حقیقی انجام نمی ‌شود. همچنین بعثت پیامبران الهی برای هدایت و سعادت انسان‌ ها‌، کاری عبث و بیهوده تلقی خواهد شد؛ چون سعادت و شقاوت افراد به دست آنان نبوده و یکایک انسان‌ ها مجبور به ایفای نقشی خاص‌، بدون هیچ تغییر و تکمیلی خواهند شد! علاوه بر این در چنین شرایطی، پاداش پاکان و کیفر بدان نیز کاری غیرعقلانی است‌ چون پاداش برای انجام عملی قابل‌ستایش و کیفر نیز برای فعلی ناشایست و از سر اختیار و اراده است، نه آنکه فعل یا فکری بر فرد تحمیل شود و فرد به‌ناچار دنبال عملی غیرارادی و غیراختیاری رفته و سپس نتیجۀ آن را دریافت کند!

وی افزود: برترین دلیل برای اثبات اختیار و ارادۀ انسان و تأثیر تصمیم‌های ما در امروز و فردای زندگیمان وقوع تردید و دودلی، ندامت و پشیمانی‌، مشورت و رایزنی و مددخواهی و کمک‌طلبی در زندگی است؛ چنان‌ که برای انسان‌ های خداجو و دین‌ باور‌، افزون بر این موارد ذکر شده، موارد دیگری مانند توکل به خداوند در کارها‌، توسل به اولیا برای دستیابی به هدف‌ها، نذر و صدقه برای رفع مشکلات‌، درخواست از خداوند برای موفقیت در آرمان‌ ها‌ و توجه و انابه به درگاه پروردگار به خاطر کارهای ناشایست گذشته، کارهایی خردمندانه و منطقی است.

این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: بدین ‌سان درمی‌ یابیم که شب‌ های قدر‌، مقدرات یک‌سالۀ ما همراه با موفقیت و سربلندی «ترسیم» ‌و «تدوین و تصویب» می‌شود اگر اولاً، اهل تلاش و کوشش و پشتکار باشیم‌، جدیت در زندگی داشته باشیم و از لحظه‌های طلایی، بیشترین استفاده ممکن را ببریم؛ و ثانیاً، با مدیریت و جامع‌نگری‌، آسیب‌ها و موانع موفقیت را بررسی و از یکایک آنها دوری کرده و افزودن بر آن از بی‌احتیاطی‌های گوناگون پرهیز کنیم.

وی افزود: حال این سؤال مطرح می‌شود که اگر این اصول مراعات شود‌، چه نیازی به توکل‌، توسل، نذر‌، صدقه یا دعا و مناجات با خدا در شب‌های قدر و زمان‌های دیگر، برای کسب موفقیت است؟! پاسخ آن است که آنچه ما انجام می‌دهیم از قبیل کار و کوشش‌، جدیت و جوشش یا مدیریت جامع و کامل، فعالیت‌هایی لازم و ضروری است که باید برای کسب پیروزی انجام دهیم و در واقع پیروزی ما درگرو یکایک آنها است‌، اما کافی و کامل نیست زیرا سلسله عوامل و موانع ناپیدایی وجود دارد که گاه وجود یکی از آنها، راه کسب پیروزی و سربلندی ما را مسدود یا غیرممکن می‌سازد‌. برای مثال، عوامل نامرئی و غیرقابل‌پیش‌بینی را در نظر بگیرید که می‌تواند برای انسان در روز امتحان یا لحظات نزدیک به آزمون ورودی دانشگاه رخ دهد و تمام زحمات او را به هدر دهد مثل دیر رسیدن سر جلسه آزمون، مشکلات ناگهانی جسمی و روحی یا فشار و استرس زیاد به هنگام پاسخ‌گویی به سؤالات که برخلاف تلاش فراوان شخص و آمادگی او برای امتحان، می‌تواند نتیجۀ نهایی را کاملاً تغییر دهد؛ ازاین‌رو افزون بر تلاش‌، جدیت و پشتکار و شکار لحظه‌های مفید و مؤثر، باید به دعا‌، توکل و توسل نیز رو کنیم و اولیای خدا را به پیشگاه حق واسطه قرار ‌دهیم تا دعای ما مستجاب و در تقدیر ما سربلندی و افتخار در طول زندگی گنجانده شود.

استاد کریم پور تأکید کرد: دعا مخالف قضا و قدر نیست و یکی از شعبه ‌های آن محسوب می‌ شود‌. قضا و قدر الهی اینگونه تنظیم شده است که اگر انسان نیازمند‌، با نیایش و دعای خود از خدا چیزی بخواهد‌، پروردگار به او عطا می‌ کند و اگر طلب نکند، محروم می ‌شود؛ زیرا مدیر و مدبر کل این جهان‌، خداوند حکیم و مهربان است که می ‌داند رهاورد هر عمل چیست و ما را نسبت به آن هدایت می‌ کند. پس تقدیر به دست ماست و قسمت و سرنوشت هرگز به معنای جبر نیست. دعا‌های ما نیز خود جزئی از قضا و قدرمان محسوب می‌ شود.

وی افزود: بدین‌ خاطر رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «جدا شدن از زندگی و حذر کردن از حوادث‌، انسان را از قضا و قدر حفظ نمی‌ کند؛ ولی دعای انسان‌، او را از قضا و قدر نجات می ‌دهد‌. پس پیشاپیش دعا کنید‌، قبل از آنکه بلایی نازل شود‌. به‌ درستی که خدا به ‌وسیلۀ دعا بلای نازل‌شده مانند بلای قوم یونس و بلای نازل‌نشده را دفع می ‌کند.»

این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: امام صادق علیه‌ السلام نیز با نگاه نور آفرین خود تأثیر دعا را در تغییر مقدرات چنین ترسیم می‌ فرماید: «دعای بندگان خدا‌، قضای الهی را تغییر می‌دهد، گرچه از آسمان نازل‌ شده و محکم گردیده باشد. (وسائل الشیعه، ج 4، ص 1093.)... کسی که از بلایی بترسد و جلوتر دعا کند‌، خداوند هرگز آن بلا را به او نشان نمی‌ دهد.» (همان، ص 1093)