به گزارش پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید، حضرت آیت الله مظاهری در جلسات درس اخلاق خود به بحث مهم «فضیلت ها و رذیلت های اخلاقی» پرداخته است و نکات ارزشمندی را به مردم یادآور شدند.

رذیلت سیزدهم: تکبُّر

تکبُّر، یکی از صفات رذیله و حالتی نفسانی است که موجب می‏ شود انسان خود را برتر و بزرگ‌تر از دیگران ببیند و از معایب خویش غفلت ورزد.

هیچ خلق و خوی پسندیده‌ای نیست، مگر آنکه متکبّران از آن محرومند، و هیچ خلق و خوی ناپسندی نیست، مگر آنکه متکبّران گرفتار آنند. بی‌جهت نیست که تمامی درب‌های جهنّم بر روی افراد متکبّر باز است:

«فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَکَبِّرینَ»[1]

و بنابر فرمایش امام صادق(ع)، کسی در قلبش ذرّه‌ای کبر دارد، داخل بهشت نخواهد شد:

 «لَا یدْخُلُ الْجَنَّهَ مَنْ‏ فِی‏ قَلْبِهِ‏ مِثْقَالُ‏ ذَرَّهٍ مِنْ کِبْرٍ»[2]

قرآن کریم در آیاتی، متکبّران را «مُترِف» یا «مَلَأ» نامیده است. مترف به‌معنای توسعه در نعمت و فزونی آن، و ملأ به‌معنی انباشتگی از نعمت است. بر این اساس، می‌توان گفت که فزونی و فراوانی برخی نعمت‌ها، مایۀ تکبّر و گردن‌ کشی است. شاهد این مدّعا آنکه، افراد متکبّر، به‌طور معمول از نعمت‌هایی چون علم، مال، جاه، زیبائی، قدرت اجتماعی یا قدرت سیاسی برخوردارند و تکبُّر آنان، دلیلی جز فراوانی نعمت نمی‌تواند داشته باشد.

سرپیچی از حق و نپذیرفتن آن، از لوازم ملکۀ تکبُّر به‌شمار می‏ آید. قرآن‌کریم در آیاتی به ترسیم رذیلت تکبّر و آثار آن پرداخته است. از جمله می‌فرماید:

«وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَهً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلیمٍ»[3]

این آیۀ شریفه، بیان حال افراد متکبّر و لجوج است. آن‌ها به‌جای آنکه بگویند: «بارخدایا! اگر این سخن حق است، مرا به سوی آن هدایت کن و قلبم را به آن روشنی بخش»، دعا می‏ کنند که: «خدایا! اگر این سخن حق است، مرا بکش تا آن را نبینم!»؛ گویا تکبُّر، آدمی را به قدری تنزّل می‌دهد که مرگ و ورود به جهنّم را به پذیرش حق ترجیح می‌دهد.

تکبُّر، نوعی تفَرعُن است که از جنون و نادانی محض سرچشمه می‌گیرد. آدمی که از نطفه پدید آمده، مبدّل به جنین شده، سپس به دنیا آمده و از ابتدا تا آخر، سراسر احتیاج و ناتوانی است، اگر ادعای خدایی کند و بگوید: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلى»[4] آیا جز دیوانه، نامی می‌توان بر او نهاد؟

این رذیله، مانند سایر رذائل، مراتبی دارد؛ مرتبۀ ضعیف آن، برتری‏ جوئی و فخرفروشی بر سایر افراد، به‌ویژه بر کسانی است که از نظر مالی، علمی یا مقام و موقعیت اجتماعی، در مرتبۀ نازل‌تری قرار دارند. مرتبۀ متوسّط آن، برتری‏ جوئی نسبت به انبیاء، اولیاء خدا و عالمان است. مخالفت با پیامبران و انکار رسالت آنان، آزار و اذیت اوصیاء(دشمنی با فرستادگان خدا و در نهایت، اقدام به قتل ایشان)، در شمار نتایج همین مرحله است. مرتبۀ شدید تکبّر، انکار خداوندی خداوند متعال، دشمنی با او و سرکشی در برابر اوست.

راهکار از بین بردن این صفت خطرناک، این است که انسان به خطورات ذهنی و وسوسه‌های شیطانی که او را بزرگ‌تر و برتر از دیگران جلوه می‌دهد، اعتنا نکند و آن تصوّرها و توهّم‌ها را باطل بداند. همچنین به‌طور مکرّر به خود یادآوری نماید که هرنعمتی دارد، از جانب پروردگار متعال به وی رسیده و ممکن است مال یا جمال او، به شبی یا به‌واسطۀ تبی، نابود گردد. تلقین این حقیقت که انسان از یک نطفۀ گندیده پدید آمده و سرانجام او را در خاک می‌نهند و جسمش متلاشی می‌گردد و دستش از همۀ دارایی‌ها که به آن می‌نازیده، کوتاه خواهد شد، برای درمان این رذیلت شوم، تأثیر به‌سزا دارد. مداومت بر نماز و اهتمام به سجده‌های طولانی هم در رفع یا دست کم کنترل تکبّر، مؤثر است.

[1]. النحل، 29: «پس، از درهای دوزخ وارد شوید و در آن همیشه بمانید، و حقّا که چه بد است جایگاه متکبران.»

[2]. الکافی، ج ‏2، ص 309.

[3]. الأنفال، 32: «و [یاد کن‏] هنگامی را که گفتند: خدایا، اگر این [کتاب‏] همان حقِّ از جانب توست، پس بر ما از آسمان سنگ‌هایی بباران یا عذابی دردناک بر سر ما بیاور.»

[4]. النازعات، 24: «پروردگار بزرگ‌تر شما مَنَم!»