استاد علی ربانی گلپایگانی از اساتید حوزه و دانشگاه و از محققین بنام، در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به موضوع «بررسی حدیث رؤیت پیامبر (ص) به عنوان یکی از دلایل بیان شده بر خلافت ابی بکر» پرداخت.

/270/260/21/

حدیث رؤیای پیامبر (ص)

این استاد کلام حوزه علمیه در ابتدای گفتگو خاطرنشان کرد: یکی از ادله ای که ابومریم اعظمی به عنوان دلیل خلافت ابوبکر در مقابل امام شرف الدین اقامه می کند، حدیث رویای پیامبر (ص) است. امام احمد، بخاری، مسلم و ترمذی روایت کرده اند که پیامبر (ص) فرمود: در عالم خواب دیدم که بر سر چاه آبی هستم و بر آن دلوی آویزان است، و من مقداری آب از چاه کشیدم، سپس ابوبکر دلو را گرفته و یک یا دو دلو از آب چاه کشید. در کشیدن آب توسط او ضعفی نمایان بود و خدا او را می آمرزد. آنگاه آن دلو بزرگتر شد و ابن خطاب آن را گرفت و من کسی را در اقتدار بر انجام آن کار مانند او ندیدم. او به قدری آب از چاه کشید که مردم شتران خود را سیراب کردند. (المسند، ج2، ص 468 و 450 ؛ صحیح بخاری، ح 7022 و 7021 و 3664 ؛ صحیح مسلم، ح 2392 ؛ سنن ترمذی، ح 2289) این حدیث اشاره ای آشکار به خلافت ابوبکر و عمر دارد. (الحجج الدامغات، ج2، ص 538-  539)

نقد

وی افزود: این استدلال توسط دیگران هم نقل شده است از جمله ابن حجر مکی در «صواعق المحرقه» (صواعق المحرقه، ابن حجر مکی، ص 34) آن را آورده است. از جهت سند نمی توان درباره این حدیث بحث کرد، زیرا در کتب معتبر اهل سنت آمده است، اما از جهت دلالت اشکالاتی دارد که دلالت آن را مخدوش می کند. از جمله اینکه این حدیث دلالت بر افضلیت عمر در همه جهات یا خصوص امامت حتی بر ابوبکر دارد، در حالی که احادیث دیگر بیان می کند که ابوبکر برتر از عمر بوده است برتری مطلق یا در خصوص امر امامت و خلافت. برخی از این احادیث از این قرار است:

1. در حدیثی که در صحیح بخاری آمده است از عمر سوال شد: آیا تو برای خود خلیفه تعیین نمی کنی؟ گفت: اگر برای خود جانشین تعیین کنم، کسی که از من بهتر است یعنی ابوبکر این کار را انجام داد، و اگر برای خود جانشین تعیین نکنم، کسی که از من بهتر است، یعنی رسول خدا (ص) چنین کرد (برای خود جانشین تعیین نکرد) (صحیح بخاری بحاشیة السندی، ج4، ص 248، کتاب الأحکام، باب الاستخلاف؛ صحیح مسلم، ج3، ص 1454، کتاب الإمارة، باب الاستخلاف، ح 1823 و 2385)

2. در جریان سقیفه ابوبکر سخنرانی کرد و گفت خلافت به قریش اختصاص دارد. بعد دست عمر و ابوعبیده را گرفت و گفت من به خلافت یکی از این دو راضی هستم. عمر خیلی ناراحت شد و گفت: « واللَّه أن أقدّم فتضرب عنقي لا يقربني ذلك من إثم أحبّ إليّ من أن أتأمّر على قوم فيهم أبو بكر». این کلام عمر نشان می دهد که وی ابوبکر را افضل از خویش در امر خلافت می دانسته است. این حدیث در صحیح بخاری و تاریخ طبری، ج3، ص 201 آمده است.

استاد ربانی گلپایگانی خاطرنشان کرد: ممکن است گفته شود در برخی روایات میان افضل و اقوی بودن تفکیک شده و افضل را ابوبکر و اقوی را عمر دانسته است، بر این اساس دیگری معارضه میان این دسته روایات نیست. از جمله در روایتی ابوبکر از عمر درخواست کرد که به عنوان خلیفه با او بیعت کند، اما عمر امتناع کرد و گفت: تو افضل از من هستی. ابوبکر گفت: و تو اقوی هستی. عمر نهایتا با ابوبکر بیعت کرد و به او قول داد که از قدرتش در راه ابوبکر استفاده کند. (الصواعق المحرقه، ص 20)

وی اضافه نمود: این توجیه صحیح نیست زیرا روایت مورد بحث که حدیث رویا است بیانگر ضعف ابوبکر در کشیدن آب از چاه است. اگر تعبیر آب کشیدن به معنای خلافت است، معنای آن این است که ابوبکر در امر خلافت ضعف داشته است و طبق این حدیث عمر هم به وی هم کمک نکرده است، و به همین خاطر آمده است که گناه او بخشیده می شود. حال اگر طبق حدیث اخیر عمر قول داده و به آن عمل نکرده است کار خلاف اخلاقی انجام داده است، و چگونه به کسی که بر خلاف پیمان خود به افراد نزدیک خود عمل نکرده است، مسند خلافت که یک عهد و پیمان است داده شود.

این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: نکته دیگر اینکه اکثر عالمان اهل سنت در مساله امامت میان افضلیت و ارجحیت فرق گذاشته و گفته اند آنچه در امامت مهم است ارجحیت است، زیرا ممکن است کسی در علم و اخلاق افضل باشد اما در مدیریت جامعه دیگری از او ارجح باشد. اکنون طبق رویای پیامبر (ص) آنکه ارجح به خلافت است عمر است نه ابوبکر .

این استاد درس خارج حوزه در ادامه بیان کرد: مفاد حدیث دلالت بر افضلیت عمر دارد. اگر مراد افضلیت عمر من جمیع الجهات باشد در این صورت با احادیثی که بیانگر افضلیت ابوبکر بر سایر صحابه و از جمله عمر است، در تعارض است. اگر بگویید مراد دلالت بر افضلیت عمر در امر تدبیر و مدیریت دارد، در این صورت با مساله ارجحیت که اهل سنت در امامت مطرح می کنند، ناسازگار است. توضیح اینکه افضل دو معنا دارد: یکی برتری در صفات کمال مثل علم و شجاعت و زهد و ... و دیگری به معنای اکثر ثواباً است که به اخلاص و نیت فرد بر می گردد. در این میان ارجحیت غیر از افضلیت است و اهل سنت گفته اند خلیفه نبی باید ارجح باشد؛ یعنی در امر مدیریت از دیگران برتر باشد و لذا افضل بودن در امامت را شرط نمی دانند.

وی افزود: حدیث رویا بیان می کند که عمر در امر مدیریت بر ابوبکر ارجح بوده است. طبق قاعده یا باید بگوییم رؤیایی که پیامبر (ص) دیده، خلاف بوده است و یا بگوییم آن خواب صحیح بوده است؛ اما مردم اشتباه کرده و خلافت ابوبکر نامشروع است.

نکته

استاد ربانی گلپایگانی در ادامه بیان کرد: از جمله اشکالاتی که شیخ سلیم در مراجعات پایانی کتاب به امام شرف الدین گرفته است، این است که می گوید چطور می شود صحابه که این مقدار در راه پیامبر (ص) جان فشانی کرده اند، بعد از مدت کوتاهی سخن پیامبر را زمین گذاشته و فرد دیگری را به امامت انتخاب کرده باشند؟ امام شرف الدین به این مساله پاسخ می دهند. ابن ابی الحدید و سید مرتضی نیز این مساله را بیان کرده اند. ایشان می فرماید: یکی از واقعیت هایی که شواهد متعدد تاریخی بیان می کند، این است که فضای حاکم بر مدینه فضای رعب و وحشت بوده است و این امر سابقه هم داشته است. اینکه در قضیه دوات و قلم، به صورت صریح در مقابل پیامبر ایستادند برای چیست؟ این زهر چشم گرفتن از کسانی است که ادعایی دارند. عجیب است که وقتی عمر این سخن را گفت عده ای هم تایید کرده و گفتند «حسبنا کتاب الله».

حدیث رؤیای مردی صالح و دلالت آن بر خلافت

وی اضافه نمود: در حدیث جابر آمده است که پیامبر (ص) فرمود: شب قبل مردی صالح در خواب دید که ابوبکر به پیامبر (ص) تمسک کرد و عمر به ابوبکر و عثمان به عمر. جابر گفته است: هنگامی که از نزد پیامبر (ص) برخاستیم، گفتیم: مقصود از مرد صالح، رسول خدا (ص) است، و مقصود از تعلق ابوبکر به پیامبر و عمر به ابوبکر و عثمان به عمر یکی از پس دیگری، والیان امر می باشند. این حدیث را امام احمد (3/ 355) و ابوداود (4636) و ابن ابی عاصم (1134) و حاکم (3/ 71- 72) نقل کرده اند و حاکم آن را صحیح دانسته و ذهبی نیز با او موافقت نموده است. (الحجج الدامغات، ج 2، ص 539)