استاد سیـّد محمـّدعلی فقیـهــي، از اساتید حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به موضوع «تاریخ معتبرتر شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام» پرداخت.

/270/260/20/

این استاد درس خارج حوزه در ابتدای گفتگو خاطرنشان کرد: باید به این سؤال توجه کرد که آيا تعيين «هفتم صفر» به جای «بیست و هشتم» صفر به عنوان سالروز وفات امام حسن عليه اسلام ترجيحی علمی و تاريخي دارد؟ قرن هاست شیعیان - حداقل در ایران - در تقویم خود سالروز وفات امام دوم را همزمان با سالروز وفات پیامبر اسلام ثبت کرده، آن را گرامی داشته اند؛ ولی در چند سال اخیر موجی به راه افتاده که اصرار دارد این بزرگداشت باید در هفتم صفر و در مثل چنین روزی برگزار شود. این در حالی است که تا قرن هشتم یعنی هفتصد سال بعد از تاریخ وفات آن امام، هیچ منبع تاریخی و مستند قابل اعتنایی بر این مطلب که وفات ایشان در هفتم صفر بوده یافت نشده است؛ و در مقابل، منابع متعدد و قابل توجهی از قدیمی ترین منابع شیعی از قرن چهارم تا قرن هشتم و بعد از آن تاکنون، روز وفات را بیست و هشت صفر ذکر کرده اند.

وی افزود: سوالی که باید برای آن پاسخی پیدا کرد این است که دلیل اصرار برای ایجاد این تغییر در تقویم مذهبی چیست؟ و چرا به جای پاسخ روشن و شفاف به این سؤال، عده ای نا آشنا به تاریخ و پژوهش های تاریخی که احیانا نام پژوهشگر را هم یدک می کشند، می کوشند با روش های نادرست و با خطاهای فاحش این تغییر را توجیه کنند؟

استاد فقیهی در ادامه بیان کرد: اغلب قریب به اتفاق منابع در دسترس شیعی، از آغاز تا قرن هشتم،  وفات امام دوم شیعیان را در ماه صفر دانسته و در تعیین روز آن منحصرا به دو زمان اشاره کرده اند: آخر صفر و بیست و هشت صفر.

وی تأکید کرد: برای تعیین آخر صفر به عنوان نمونه می توان به این منابع که همگی در قرن سوم و چهارم تالیف شده و از قدیمی ترین منابع شیعی به حساب می آید. اشاره کرد:

1- فرق الشیعة منسوب به حسن بن موسی نوبختی متوفای 310 قمری

2- المقالات و الفرق منسوب به سعد بن عبدالله اشعری قمی متوفای 301 قمری

3- اصول الکافی تالیف شیخ کلینی متوفای 329 قمری

4- کفایة الاثر از خزار قمی

و برای تعیین بیست و هشت صفر این منابع کهن در دسترس است:

5- مسار الشیعة از شیخ مفید متوفای 413 قمری

6- مصباح المتهجد از شیخ طوسی متوفای 460 قمری

7- اعلام الوری و تاج الموالید هر دو از شیخ امین الاسلام طبرسی متوفای 548 قمری

8- مناقب ابن شهرآشوب مازندرانی متوفای 588 قمری

9- المستجاد علامه حلّی متوفای 726 قمری و کتب دیگر

همه این کتاب ها و نویسندگانشان مربوط به قرن چهارم تا هشتم هستند.

استاد فقیهی خاطرنشان کرد: در توجیه اختلاف این دو دسته از منابع به صورت احتمال می توان گفت که آنها که وفات را آخر صفر دانسته اند، به صورت تسامحی و تقریبی، همان بیست و هشت صفر را گزارش کرده اند و منظورشان از آخر صفر همان یک روز یا دو روز مانده به آخر ماه، یعنی بیست و هشت صفر بوده است.

وی افزود: همانگونه که اشاره شد طبق یافته های پژوهشگران هیچ منبعی از منابع شیعه تا قرن هشتم هجری روز هفتم صفر را وفات امام دوم ندانسته است.  اولین شخصیت و منبعی که روز هفتم صفر را روز وفات آن حضرت دانسته محمد بن مکی مشهور به شهید اول از علمای جبل عامل لبنان  در کتاب فقهی الدروس الشرعیة است. ولی آیا بعد از گذشت بیش از هفتصد سال از تاریخ وفات آن امام و انبوه گزارش هایی که وفات را در آخر صفر یا بیست و هشت صفر ثبت کرده اند و ما به برخی از آنها اشاره کردیم، شهید اول  متوفای 786 قمری به چه استنادی چنین نقلی را آورده؟ برای ما مشخص نیست. البته بعد از ایشان تعدادی دیگر از علمای جبل عامل امثال شیخ بهائی و پدرش و دیگر علمای شیعه در نجف همچون کاشف الغطا و صاحب جواهر این قول را بازنشر کرده اند؛ ولی همچنان منابع و عالمان بسیاری همان نقل مشهور گذشته یعنی بیست و هشت صفر را ذکر کرده  و می کنند.

این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: نکته ای که باید در ادامه به آن دقت کنیم، آن است که آیا قاسم رسی در قرن سوم تاریخ وفات امام حسن علیه السلام را تعیین کرده است؟! در این خصوص نکته ای که از منظر روش مطالعه و پژوهش بسیار تأسف بار است، آنکه اخیرا برخی برای مستند کردن قول به هفتم صفر از کتاب تثبیت الامامة، تألیف یکی از امامان زیدیه به نام قاسم بن ابراهیم رسّی نقل می کنند. و به خیال خود منبعی پیدا کرده اند از قرن سوم، که تاریخ وفات را هفتم صفر ذکر کرده است. این مطلب چنان بی پایه است که صرف وقت برای آن هدر دادن عمر است؛ ولی متأسفانه عده ای طوطی وار خطای فاحش برخی دیگر را تکرارکرده و می کنند و باید به آن پاسخ داد.

وی افزود: نخستین کتابی که این روز را به عنوان روز شهادت حضرت  ذکر کرده کتاب «الدروس الشرعیه» نوشته «شهید اول»(قرن 8) است که گویا در نسخه خطی آن در هنگام استنساخ (رونویسی از روی نسخه خطی) اشتباه شده و عبارت «آخر صفر» به صورت «سابع صفر» ثبت شده است. پس از آن ، کفعمی نیز – قاعدتا در اثر اعتماد به نسخه کتاب «الدروس» - همین اشتباه را نقل کرده است. (شهید اول (متوفای 786هـ)، الدروس الشرعية ، ج2 ، ص7؛ كفعمي (متوفای 905هـ) ، جنة الأمان الواقية (مصباح الکفعمی)، ص: 510)

استاد فقیهی خاطرنشان کرد: بسیاری از محدثان و مورخان قدیم و جدید شیعه، ۲۸ صفر را ماه شهادت امام معرفی کرده اند. بیان شد که برای اولین بار، محمدبن مکی عاملی (معروف به شهید اول) از علمای قرن ۸، نظریه 7صفر را مطرح کرده است.  در سند این روایت کسی وجود نداشته و عبارت قیل آمده است؛ بنابراین، این روایت ضعف سندی دارد. گزارش دیگری که مستند قائلان به ۷ صفر است، از کتابی با عنوان موجز تواریخ الائمه الاثنی عشر، منتسب به یکی از علمای زیدی_مذهب (۴ امامی) به نام قاسم بن ابراهیم رسی از علمای قرن ۳ است. در بررسی های انجام شده، انتساب این روایت و این کتاب مختصر با عنوان موجز به قاسم درست نیست.

وی افزود: لازم به ذکر است که قاسم رسی متوفی 246 قمری است. جالب آنکه قاسم، شهادت امام عسکری علیه السلام را در سال 260 ذکر کرده است، اما وی در این تاریخ (260 ق) زنده نبوده است تا شهادت امام را گزارش کند، پس چگونه تاریخ شهادت امام عسکری علیه السلام را نوشته است؟ لازم به ذکر است که بخش انتهایی کتاب یعنی زندگانی اهل بیت(ع) در نسخه قدیمی نیست و این بخش بعدها اضافه شده است. هیچ یک از علمای بزرگ شیعه مانند شیخ صدوق، مفید، طوسی و دیگران گزارش 7 صفر را نقل نکرده اند و گویا چنین گزارشی نبوده یا اعتبار آن را نپذیرفته اند. بلکه همگی بر ۲۸ صفر اتفاق دارند. گزارش قاسم نیز بر فرض پذیرش، بدون سند و مرسل است. یعنی گوینده آن مشخص نیست. لذا قابل اعتماد نیست.

در منابع متقدم و معاصرشیعه، اخبار شهادت امام حسن علیه السلام در ۲۸ صفر مورد توجه بوده است؛ چنانکه #ابن_خزاز و شیخ عباس قمی ۲۸ صفر را صحيح و معتبر می دانند. نکته دیگر آنکه منابعی چون کفعمی، اگرچه گزارش ۷ صفر را از شهید اول نقل کرده اند، اما گزارش ۲۸ صفر را پذیرفته اند. نکته دیگر آنکه در تعدادی از منابع تاربخی و حدیثی همانند:  طبرسی در اعلام الوری، فتال نیشابوری در روضه الواعضین، فاضل حموی در انیس المومنين و شیهد اول در الدروس الشرعیه و شیخ عباس قمی در وقایع الایام، ۷ صفر را روز میلاد امام کاظم علیه السلام نقل کرده اند. حال چگونه برخی روایت ۷صفر درباره شهادت را از شهیداول می پذیرند؛ ولی روایت ولادت امام کاظم علیه السلام در ۷ صفر را از او نمی پذیرند و می گویند ناصرالدین شاه دستور داده که روایت ولادت جعل شود، اما این روایت مال قبل از عصر ناصرالدین شاه است. (برای مطالعه بیشتر به بررسی و نقد گزارش هاي تاریخ شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره ۳و۴،؛ يدالله مقدسی رجوع کنید)

استاد سید محمد فقیهی خاطرنشان کرد:  به نظر می رسد ۷صفر شهادت امام حسن علیه السلام نیست و همان ۲۸ صفر صحیح است؛ و نظر تحقیقی بنده آن است که ۷ صفر میلاد امام کاظم علیه السلام است. به صورت خلاصه وار باید گفت:

نقل های شهادت امام حسن مجتبی در هفتم صفر:

1.  دروس شهید اول، ج 2 ص 7 به نقل از شیخ مفید

2.  کشف الغطاء ج 1 ص 96

3.  در بحار الانوار مرحوم مجلسی از مرحوم کفعمی نقل شده است ج ۴۴ ص ۱۳۴ (مصباح کفعمی ص۵۱۰)

4.  در بحار از ارشاد نقل شده؛ اما در ارشاد مفید یافت نشد؛ چیزی که در ارشاد آمده، فقط شهادت امام دوم در ماه صفر است.

5.  جواهر الکلام به نقل از مفید

6.  از کتاب تثبیت الامامه سید قاسم بن ابراهیم نقل شده است.

7.  از والد شیخ بهایی

نقل های شهادت امام حسن مجتبی در 28 صفر

1.  شیخ طوسی در مصباح المتهجد ج 2 ص 790

2.  ابن شهر آشوب در مناقب ج 4 ص 28

3.  اربلی در کشف الغمه (قرن هفتم) ج 1 ص 518

4.  طبرسی در اعلام الوری ص 205

5.  طبرسی در تاج المواعید ص 82

6.  کفعمی در بلد الامین ص 275

7.  علامه حلی در العدد القویه ص 350 به نقل از تاریخ المفید

نقل های شهادت امام حسن مجتبی در آخر ماه صفر

1.  کافی ج 1 ص 461

2.  خزاز قمی در کفایه الاثر (قرن چهارم) ص 230

3.  طبری آملی در دلائل الامامه (قرن پنجم از علمای شیعه)

4.  فتال نیشابوری در روضه الواعظین ج 1 ص 169

5.  تاریخ موالید الائمه ص 173

6.  مرحوم مجلسی در موضع های مختلف هر سه احتمال هفتم و 28 و آخر ماه صفر را نقل کرده؛ که مجموعا با نقل های 28 صفر، 13 نقل می شود. 

استاد سید محمد علی فقیهی خاطرنشان کرد: نتیجه اینکه طبق بررسی های انجام شده شهادت امام حسن مجتبی در هفتم صفر مدرک معتبری که قابل استناد باشد ندارد؛ زیرا شیهد اول در دروس از مرحوم شیخ مفید نقل کرده، اما در کتب شیخ مفید چنین چیزی پیدا نشد و مرحوم مجلسی هم از کفعمی نقل کرده اند؛ ولی ایشان در کتاب بلد الامین نقل 28 صفر را انتخاب کرده اند. نقل های کتب دیگر نیز از همین کتاب دروس و کتب شیخ مفید و کتاب مرحوم کفعمی هست؛ بنابراین شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام در ۲۸ ماه صفر است و احتمال ۷ صفر ضعیف است.